Update 2 van uit het atelier
Restauratie van ‘De Reixach’
maart 2022
Er is nieuws vanuit het atelier waar onze “Tronende Madonna met kind” van Joan Reixach gerestaureerd wordt. Er is hard gewerkt en we delen dan ook graag de laatste bevindingen en nieuwtjes. Scroll snel verder en kom erachter wat het atelier gevonden heeft.
De vernisafname
Op dit moment is alle vernis verwijderd van het verfoppervlak. Ook zijn overschilderingen afgenomen. Deze waren met name aanwezig langs de naden in het paneel. De overschilderingen waren in het algemeen zeer ruim aangebracht en bedekten veel origineel materiaal. Een goed voorbeeld hiervan was links bovenin de voorstelling te zien. Op de achtergrond is hier een rotspartij zichtbaar. Deze rotspartij was bij een latere restauratie veel groter gemaakt dan deze oorspronkelijk was. Dit was gedaan door vulling en overschildering toe te voegen, om de naad en een kleine schade in het goud te verhullen. Op een historische foto van rond 1920 is te zien dat deze toevoeging nog niet aanwezig is.
Achtergrond detail voor behandeling
Achtergrond detail tijdens behandeling
Achtergrond detail na behandeling
Over-vergulding lijstwerk
Tijdens het afnemen van het vernis werd duidelijk dat er langs het gesneden lijstwerk een rand van ca. 3 cm breed was over-verguld. Deze over-vergulding was duidelijk te herkennen aan een afwijkende kleur en glans. Ook was goed zichtbaar dat het ponswerk was dichtgesmeerd door het aanbrengen van deze over-vergulding. Dit was een duidelijke indicatie dat het om een over-vergulding gaat, aangezien ponswerk wordt aangebracht na het aanbrengen van de vergulding. Vergulding die in de ingeponste gaatjes is aangebracht is dus van latere datum.
Aangezien de over-vergulding het lijstwerk zo nauw volgde ontstond het vermoeden dat het gehele lijstwerk was over-verguld. Het zag er uit alsof ze bij het aanbrengen van deze vergulding op de lijst niet zo secuur te werk waren gegaan en dus de randen van de schildering en vlakke vergulde delen hadden meegenomen.
Om deze aanname te onderzoeken zijn verfmonsters genomen en ingebed als dwarsdoorsnedes. De monsters zijn genomen van de verschillende delen van het lijstwerk (beide horizontale stijlen, beide verticale regels en een dieper gelegen deel in het decoratieve snijwerk). In alle monsters, met uitzondering van het monster van de onderregel, is bladgoud aangetroffen onder een laag van vulling, bolus en nieuw bladgoud.
Op de onderregel is alleen nieuw bladgoud aangetroffen. Dit bevestigde de vermoedens dat de onderregel niet origineel is, maar een latere vervanging. Dit was ook te zien in de röntgenfoto’s, waar een afwijkende houtstructuur zichtbaar was en moderne schroeven om de onderregel mee te bevestigen.
Het onderzoek van de verfmonsters heeft bevestigd dat de gehele lijst is over-verguld. Onder de nieuwe vergulding is in veel monsters nog een originele vergulding aanwezig, zij het fragmentarisch. Vermoedelijk is bij het vervangen van de onderregel de gehele lijst opnieuw verguld, om ervoor te zorgen dat de onderregel en lijst goed op elkaar aan zouden sluiten.
Over-vergulding lijstwerk
Alle over-vergulding op de vlakke delen van de vergulde achtergrond is verwijderd. Dit kon relatief gemakkelijk worden gedaan met water, of met een gel op waterbasis. De onderliggende originele vergulding is lokaal beschadigd en bevat kleine lacunes, maar over het algemeen is er door het verwijderen van de over-vergulding veel origineel materiaal terug gekomen dat in goede conditie is. De uniforme, warme glans van het originele goud is veel mooier dan de latere vergulding.
Detail overschildering langs lijstwerk voor afname
Detail na afname overschildering
Om een inschatting te kunnen maken van de conditie van de originele vergulding onder alle latere toevoegingen zijn testvensters gemaakt op het lijstwerk. Het resultaat van deze tests stelt niet teleur: overal is er redelijk veel origineel goud aanwezig, dat in goede conditie verkeert. Door het afnemen van de latere over-vergulding loopt de vergulding van de achtergrond naadloos door in de vergulding van het lijstwerk. Er is geen grens of overgang meer. Ook is de kleur veel mooier, het is een lichtere, warmere kleur goud.
Test voor afname over-vergulding lijstwerk.
De witte en rode plekken in de tests zijn lacunes.
De tests hebben uitgewezen dat het mogelijk is de over-vergulding te verwijderen. Ook stemmen de tests zeer hoopvol voor de conditie van de originele vergulding onder het lijstwerk. In overleg met de commissie is geconcludeerd dat het afnemen van de over-vergulding op het lijstwerk de beste behandeloptie zou zijn. De meerwaarde van de originele vergulding voor het uiterlijk van het werk is groot. Lijstwerk en schilderij vormen oorspronkelijk één geheel. Door het veranderde uiterlijk van de lijst door de over-vergulding is dit enigszins veranderd: de lijst steekt af bij de originele vergulde oppervlakken. Afnemen van de over-vergulding brengt het gehele object weer in balans.
Grijze waas
Onder de vernislaag bevindt zich op het verfoppervlak een grijzige, grauwe laag. Deze laag is op sommige plekken dikker en op andere plekken meer fragmentarisch aanwezig. De laag vertoont geen fluorescentie onder UV-straling en is niet gevoelig voor oplosmiddelen. Om deze laag te onderzoeken zijn 2 verfmonsters genomen en ingebed als dwarsdoorsnede. Hieruit is gebleken dat het om een zeer dunne, semi-transparante laag gaat die met name aanwezig is in diepere delen in het verfoppervlak.
Detail uit verfmonster, 400x vergroting, helder veld.
Detail uit verfmonster, 400x vergroting, UV-straling
De verfmonsters zijn vervolgens onderzocht bij het RCE met SEM-EDX (door Dr. Ineke Joosten). Uit dit onderzoek werd geconcludeerd dat het een organisch laagje is, dat rijk is aan Calcium en Zuurstof. Ook zijn er twee schraapselmonsters genomen en onderzocht met FTIR (door Dr. Suzan de Groot). Hieruit bleek dat het materiaal met name bestaat uit proteïne en krijt, met mogelijk degradatieproducten als calciumoxalaten in de laag.
Na het uitvoeren van deze onderzoeken zijn er tests gedaan om deze laag te kunnen verwijderen. Uit de tests is gebleken dat de laag veilig verwijderd kan worden met een emulsie van Pemulen TR2, gebufferd op pH 6,5.
Test voor afname grijze laag: de linkerkant van de tuniek is gereinigd, de rechterkant niet.
Test voor afname grijze laag: onder de donkere grijze laag komt een mooie roze draperie tevoorschijn.
De tests voor het afnemen van de grijze laag zijn zeer veelbelovend: het oppervlak wordt lichter van kleur, de oorspronkelijke kleurbalans komt terug. De mooie, diepe kleuren die in de kleding van de engelen gebruikt zijn stralen weer. In overleg met de commissie is echter besloten eerst verder onderzoek te doen naar de grijze laag alvorens te besluiten deze af te nemen. Wat is het precies? Is het mogelijk een originele laag? De eerdere onderzoeken zoals hierboven beschreven wezen op een eiwitvernis. Uit literatuuronderzoek blijkt dat eiwitvernissen in de 18de en 19de eeuw vaak voorkwamen in handboeken voor kunstenaars. Mogelijk is deze eiwitvernislaag opgebracht tijdens een latere restauratie. Het eerdere onderzoek bood echter niet volledig uitsluitsel over de samenstelling van de laag. Het is namelijk goed mogelijk dat de onderliggende verflagen ook gebonden zijn in proteïne. Wanneer er bij het nemen van het schraapsel te diep bemonsterd is, zou er dus materiaal van de onderliggende laag meegenomen kunnen zijn. Het is dus niet helemaal duidelijk waar de gevonden proteïne vandaan komt. Om deze reden is besloten nog een dwarsdoorsnede te onderzoeken met FTIR. Als dit onderzoek op een dwarsdoorsnede wordt gedaan kan in beeld worden gebracht waar de proteïne zich precies bevindt, in de grijze toplaag of in de onderliggende verflagen.
Momenteel is men bezig met meer literatuuronderzoek naar de toepassing van eiwitvernis en in afwachting van de resultaten van het FTIR onderzoek.
Restauratoren:
Melissa Daugherty MA, PD Res
Marya Albrecht MA, PD Res
Gert van Gerven MA